MỘT CƠI TỊNH ĐỘ
TRONG MỖI NGƯỜI CHÚNG TA
Đàm thoại với ngài Dagpo Rimpoché
(Frédéic Lenoir và Jennifer Schwarz ghi chép, Hoang Phong chuyển ngữ)
Dagpo Rimpoché là vị Lạt-ma đầu tiên đến Pháp và lưu ngụ từ năm 1960.
Hiện nay Ngài đang quản lư một trung tâm Phật giáo trong vùng Paris.
Theo Ngài th́ nếu muốn đến gần hơn với Niết bàn và xa lánh cơi Ta bà
th́ cần phải dựa vào sự tu tập thiền định lâu dài để vượt lên trên ảo giác của cái ngă.
Vài lời giới thiệu của người dịch:
Nguyệt san "Le Monde des Religions" chuyên đề về tôn giáo, thuộc một tổ hợp báo chí uy tín của nước Pháp, trong số 41 (tháng 5 và 6, 2010) đă mang chủ đề "Hạnh Phúc thật sự" ra bàn thảo. Những quan điểm về hạnh phúc của các vị sáng lập ra các tôn giáo lớn cũng như của các triết gia từ đông sang tây, từ nhiều ngàn năm trước cho đến gần đây hơn gồm có : Đức Phật, Lăo tử, Socrate, Platon, Aristote, Epicure, Qohelet, Jésus, Epictète, Mohammed, Montaigne, Spinosa, Schopenhauer đều đă được nêu lên. H́nh của Đức Phật được tŕnh nơi trang b́a và theo thứ tự th́ Đức Phật cũng được nêu lên trước các vị kia, nhưng bài báo phỏng vấn Ngài Dagpo Rimpoché về hạnh phúc theo quan điểm Phật giáo th́ lại được xếp vào những trang cuối cùng. Tất cả những bài viết đều do các học giả lỗi lạc phụ trách. Càng đọc càng say mê trước trí thông minh đa dạng thúc đẩy bởi ít nhiều xung động trong ḷng của từng vị. Các xung động ấy được hiển lộ qua những cách nh́n khác nhau, từ thực tế, khôn ngoan, khéo léo, sâu xa, lạc quan, yếm thế, hoặc mang ít nhiều mê tín hay đôi khi cũng phảng phất một chút từ tâm nào đó về nhân loại trong thế giới này. Tuy nhiên khi đọc đến những ḍng đàm thoại với Ngài Dagpo Rimpoché th́ dường như chúng ta đi lạc vào một thế giới khác của tôn giáo, của triết học và khoa học, người ta có cảm giác dường như các bài viết tŕnh bày trong các trang trước là có dụng ư làm nổi bật hơn bài đàm thoại với Ngài Dagpo Rimpoché (?).
Khi bước vào thế kỷ XXI này, chúng ta đều phải công nhận là các hệ tư tưởng lớn, các chủ thuyết chính trị không tưởng, kể cả các hệ thống kinh tế toàn cầu đều sụp đổ. Tư bản chủ nghĩa cứng rắn cũng như Cộng sản chủ nghĩa dưới h́nh thức tập thể đều bị lỗi thời. Như vậy th́ những ǵ sẽ c̣n lại cho chúng ta hôm nay ? Có phải chăng là một sự giải thoát cá nhân? Có phải là một thứ hạnh phúc mà chính chúng ta phải tự tạo lấy cho ḿnh hay không?
Nếu đúng như thế th́ mỗi người phải biết quan tâm đến cái Hạnh phúc của chính ḿnh. Có nhiều loại hạnh phúc: có những thứ hạnh phúc ở những nơi rất cao xa và c̣n phải chờ đợi, có những thứ hạnh phúc dựa vào sự khôn ngoan và khéo léo, và cũng có những thứ hạnh phúc phải bịt mắt lại mới thấy... Vậy th́ cái Hạnh phúc nào sẽ được Ngài Dagpo Rimpoché tŕnh bày qua bài chuyển ngữ dưới đây?
_files/image002.jpg)
B́a tạp chí "Le Monde des Religions" số tháng 5 và 6 năm 2010
Dagpo Rimpoché sinh vào tháng 2 năm 1932 tại tỉnh Kongpo thuộc vùng đông-nam Tây tạng. Khi Ngài chưa đầy một tuổi th́ vị Đạt-lai Lạt-ma thứ XIII là Thoupten Gyatso (1875-1933) đă xác nhận Ngài là hóa thân của đại sư Bamtcheu Rimpoché sống vào hậu bán thế kỷ XIX. Khi được sáu tuổi th́ Ngài xuất gia. Đến hai mươi bốn tuổi th́ Ngài được đưa đi tu học tại một tu viện đại học rất lớn là Drépoung thuộc miền trung Tây tạng. Tại đây Ngài đă được thụ giáo với nhiều vị thầy thuộc học phái Cách-lỗ (Guelougpa) và đă lưu lại nơi này cho đến ngày người dân Tây tạng nổi lên khởi nghĩa vào năm 1959. Sau tám năm sống dưới ách cai trị của Trung quốc, Ngài t́m cách vượt Hy-mă Lạp-sơn và đă may mắn đến được đất Ấn. Tại Ấn độ Ngài gặp được một số giáo sư đại học người Pháp đă sang đây và những vị này đă mời Ngài hợp tác trong các công cuộc nghiên cứu và dịch thuật mà họ đang thực hiện. Nhờ thế Ngài đă sang Pháp từ năm 1960 và là vị Lạt-ma Tây tạng đầu tiên lưu lại xứ sở này. Ngài dạy ngôn ngữ và văn minh Tây tạng tại Viện ngôn ngữ học và văn minh Đông phương tại Paris. Hiện nay th́ Ngài quản lư viện Ganden Ling tại Veneux-les-Sablon thuộc vùng Paris một nơi gần với tỉnh Fontainebleau, và tại đây Ngài phụ trách nhiều khóa giảng dạy về Phật giáo. Ngoài ra Ngài c̣n thiết lập được nhiều trung tâm Phật giáo khác tại Pháp, Ḥa lan, và cả ở vùng Đông nam Á, nhất là tại Ấn độ, nơi mà Ngài thường xuyên quay về để giảng dạy tại tu viện do Ngài thành lập trước đây.
Hạnh phúc đối với Phật giáo là ǵ?
Trong tư tưởng Phật giáo th́ màu sắc của hạnh phúc gồm nhiều sắc thái đậm nhạt khác nhau, từ những thể dạng tạm bợ cho đến tối hậu. Dầu sao đối với ư nghĩa trọn vẹn của nó th́ hạnh phúc "đích thực" phải được hiểu như là một thứ hạnh phúc hiện hữu trong một tư thế thăng bằng và bền vững. V́ thế "hạnh phúc thực sự" rất khác biệt với các thứ "hạnh phúc thông thường" chỉ gồm có những cảm nhận mang tính cách thích thú hay hân hoan và đó chỉ là những ǵ thật biến động và phù du. Chu kỳ hiện hữu của chúng ta lệ thuộc vào vô số điều kiện và cái chu kỳ ấy cũng chính là thế giới Ta bà. Trong cái thế giới đó th́ sự sinh và cái chết đều thoát ra ngoài tầm chủ động của chúng ta và do đó chúng ta không thể nào t́m ra được hạnh phúc tối thượng - tức là một thứ hạnh phúc vĩnh cữu.
Ư thức được điều đó sẽ khiến phát sinh trong chúng ta niềm ước vọng vượt thoát ra khỏi ṿng ràng buộc của thế giới Ta bà. Đó là giải pháp hữu hiệu duy nhất v́ hễ c̣n tiếp tục hiện hữu dựa vào một cơ sở do những thứ "cấu hợp bằng điều kiện mà có", tức là một thân xác và một tâm thức c̣n khiếm khuyết, th́ bất cứ thứ hạnh phúc nào dù lớn lao cách mấy đi nữa th́ đến một lúc nào đó cũng sẽ làm phát sinh ra khổ đau, tức là đưa đến mất mát và thất vọng.
Vậy những thăng trầm và biến động là ǵ?
Sống trong thế giới Ta bà có nghĩa là phải gánh chịu sự chi phối của các thứ nghiệp ô nhiễm và cả những xúc cảm bấn loạn (klesha): tức là những yếu tố gây ra rối loạn tâm thần, chẳng hạn như thù ghét hoặc bám víu, là những thứ luôn t́m cách để hành hạ ta. Hăy nh́n thẳng vào thực tế: có phải v́ chúng mà ta đă bị lệ thuộc và mất hết tự do hay không? Hăy lấy một thí dụ, có phải lúc nào ta cũng muốn tạo ra một ấn tượng tốt đẹp với kẻ khác hay không. Và cũng chính v́ thế mà chỉ cần một chút ǵ đó thật nhỏ nhoi : một ánh mắt, một lời nói là cũng đủ làm cho ta nổi giận. Một con người vừa mới đây thật khả ái bỗng vụt mất hết tự chủ và trở nên hung bạo, có thể nói là đáng kinh sợ nữa. Con người ấy có thể không ḱm hăm được những lời phát ngôn mà chính họ cũng phải hiểu là không nên thốt ra.
Trên thực tế, khi nào ta vẫn c̣n bị chi phối bởi những yếu tố bấn loạn th́ khi đó ta vẫn chưa có thể nào tạo ra được cho ḿnh một thể dạng hạnh phúc. Các yếu tố bấn loạn sẽ xô đẩy ta vào những hành động mà đáng lư ra ta không nên làm, kể cả trên phương diện thể xác, ngôn từ và tâm thức. Những hành động đó sẽ mang lại cho ta những nghiệp "ô nhiễm" tức là những nghiệp sẽ đưa tới sự tái sinh trong thế giới Ta bà, rơi vào những thể dạng bất hạnh mà ta khó tránh khỏi. Sự xô đẩy ấy hết sức là nghiệt ngă. Phật giáo xác định một cách rơ rệt là ngoài những đau đớn đơn thuần c̣n có hai thứ khổ đau khác nữa rất tinh tế. Trước hết là sự kiện phải "khổ đau v́ sự đổi thay", nó ẩn nấp phía sau những cảm giác thật thích thú để sau đó đưa ta vào những khổ đau phát sinh từ sự bất toại nguyện và mọi sự mất mát. Kế tiếp là sự "khổ đau tự tại nơi sự hiện hữu trói buộc" của chính ḿnh, nó phát sinh từ những cảm giác trung ḥa. V́ loại khổ đau này vượt ra khỏi ư nghĩa thông thường cho nên khó để gọi nó là một thứ khổ đau. Lư do v́ chúng là những thể dạng tâm thần thấm đượm những nghiệp thích hợp để làm phát sinh ra những cảm giác thú vị hay khó chịu. Chính v́ thế mà các giác cảm trung ḥa hiện ra như một cơ sở tiếp nhận hai thứ khổ đau tinh tế trên đây phải được xem đúng thực là một thứ "khổ đau".
Dầu sao th́ cũng phải công nhận một cách minh bạch rằng Phật giáo không phủ nhận cũng không hề gạt bỏ những thứ hạnh phúc thuộc vào thế giới Ta bà. Hơn thế nữa Phật giáo c̣n chỉ dạy phải làm thế nào để có thể tạo ra những thứ hạnh phúc đó. Phật giáo cho rằng những thứ hạnh phúc này vẫn c̣n tốt hơn là phải chọn những thứ khổ đau thô thiển, tuy nhiên Phật giáo cũng nhận thấy rằng những thứ hạnh phúc đó c̣n thiếu sót, không phải là những thứ hạnh phúc trọn vẹn. Một cách vắn tắt, không phải v́ chúng là những thứ hạnh phúc thiếu sót mà ta phải chối bỏ chúng. Đó chỉ là cách để nhắc nhở chúng ta không nên đ̣i hỏi quá đáng những ǵ mà chúng không thể nào mang lại cho ta được. Sự nhắc nhở đó kêu gọi chúng ta nên thực tế, khách quan : những thứ hạnh phúc thông thường có những mục tiêu hạn hẹp và phù du.
Vậy phải sử dụng phương tiện nào đây để thoát ra khỏi thế giới Ta bà, để t́m thấy hạnh phúc của sự giải thoát nơi cơi Niết bàn?
Phải quay ngược về những nguyên nhận đă tác tạo ra thế giới Ta bà và tất cả những ǵ bất lợi do nó sinh ra : đó là những yếu tố bấn loạn trong tâm thức của mỉnh. Bấn loạn này làm phát sinh ra bấn loạn kia : đấy chính là vô minh làm cho ta không hiểu được chính ḿnh là ǵ. Đó là sự cảm nhận tuy rất tự nhiên nhưng lại rất sai lầm của chính ḿnh : "nắm bắt lấy cái ngă" và nhận thức một cách sai lầm để xem đấy chính là "ta", chính là "cái tôi". Cách nắm bắt một cá thể như thế là một khả năng đặc thù của vô minh, ta phải hủy diệt sự nắm bắt đó để tự giải thoát ḿnh ra khỏi thế giới Ta bà. Bởi v́ chính từ sự nắm bắt đó đă làm phát sinh ra tất cả mọi thứ khác.
Muốn thực hiện được điều đó không phải chỉ cần lập đi lập lại như một con két rằng "cái tôi không hề hiện hữu, cái tôi không hề hiện hữu,...". Phương tiện duy nhất theo chúng tôi là phải đẩy sự suy luận ngày càng sâu sắc hơn để t́m hiểu cái ta, cái tôi được cấu tạo như thế nào, để dần dần nhận thức được phương cách hiển hiện của một cá thể. Tất nhiên là một cá thể hiện hữu, nhưng chỉ hiện hữu một cách tương đối, lệ thuộc vào đủ mọi hiện tượng khác. Khi sự nhận thức về hiện tượng tương liên ngày càng minh bạch hơn th́ đồng thời nó cũng sẽ làm yếu dần đi sự nắm bắt sai lầm về một cái ngă, và từ đó sự cả tin vào một cái ngă cũng sẽ giảm đi. Rồi đến một lúc nào đó, mọi sự sẽ trở nên thật hiển nhiên, vâng quả đúng như thế, một cá thể hiện hữu nhưng mà nó lệ thuộc. Đến khi đó, vô minh tức là sự nắm bắt sai lầm về một cái ngă sẽ không c̣n tác hại được nữa. Nó sẽ bị sự hiểu biết về cái mà người ta gọi là tánh không hủy diệt nó - nên hiểu "tánh không" không phải là hư vô, mà chỉ có nghĩa là không có một thực thể tuyệt đối.
Sự hiểu biết đó có cần nhờ vào sự tu tập thiền định hay không?
Vô minh làm cho ta tin rằng cá thể đang tạo ra ta hàm chứa những đặc tính riêng biệt, tự nó tác tạo ra cho nó một cách tự tại. Tuy nhiên, điều này hoàn toàn không đúng. Thật rơ ràng không thể nào thay đổi từ căn nguyên phương cách suy nghĩ của ta một cách đột ngột được. Không phải chỉ cần đạt được một sự hiểu biết duy lư mang tính cách trí thức về tánh không là đủ để quét sạch sự nắm bắt của cái tôi. Chuyện đó phải thực hiện tuần tự từng bước một.
Trong giai đoạn đầu, sự hiểu biết duy lư sẽ làm suy yếu đi sự nắm bắt cái ngă ; nói một cách khác là làm cho cái ngă bị ốm đau. Vô minh khi đă yếu đuối sẽ mất đi khả năng thúc đẩy ta tích lũy những nghiệp hướng ta vào thế giới Ta bà, tuy nhiên không phải làm được như thế là đă thắng cuộc. Chính v́ vậy mà phải cần đến thiền định. Tóm lại thiền định là tập cho tâm thức cảm nhận mọi sự dưới một góc cạnh mới ; trong trường hợp trên đây là sự vắng mặt của một thực thể cá biệt. Điều đó sẽ phá bỏ thói quen của ta về sự quán thấy sai lầm một cái tôi mang tính cách thực thể.
Vây th́ từ khởi điểm, sự hiểu biết nhất định c̣n mang tính cách duy lư, nhưng đến một lúc nào đó nó sẽ trở nên thật hiển nhiên. Và t́nh trạng ấy có nghĩa là đạt được vô ngă một cách trực tiếp. Cái trí tuệ đó là một công cụ vô cùng quư giá, một phương tiện duy nhất đủ khả năng làm bật gốc và hủy diệt sự nắm bắt cái tôi, sự nắm bắt đó mặc dù là một cảm nhận sai lầm nhưng trên thực tế nó bám rất chặt vào ta. Tuy nhiên, nếu muốn cho sự hiểu biết về tánh không có đủ sức mạnh cần thiết th́ nó phải được phát sinh từ một tâm thức thật thăng bằng. Do đó cần phải tập luyện về sự chú tâm để đạt được sự "tĩnh lặng tâm thần" (shamatha) : tức là một mức độ chú tâm giúp vượt lên trên và hóa giải mọi sự xao lăng tinh tế nhất.
Nếu muốn đạt đến cấp bậc tĩnh lặng tâm thần, th́ trước đó ít nhất phải khắc phục được sự xao lăng dưới mọi h́nh thức thô thiển nhất, nếu chưa thực hiện được việc đó th́ đừng mong ǵ có thể bước vào giai đoạn chú tâm. V́ thế nhu cầu cấp bách và tiên khởi nhất là phải tuân thủ một mức độ tối thiểu về đạo đức : khi nào tâm thức c̣n "xao lăng" có nghĩa là dao động, gây ra bởi sự ham muốn sát sinh, cướp của, nói dối,... hoặc c̣n thích ba hoa, th́ khi đó ta vẫn chưa hội đủ khả năng để chú tâm.
Tóm lại, đạo đức trước hết là giúp ta giữ kỷ cương để tránh không hành động sai lầm và sau đó là để tạo ra một nền móng không thể thiếu sót giúp cho sự chú tâm vượt lên trên mọi h́nh thức tinh tế nhất của sự xao lăng. Sự thăng bằng phát sinh từ sự chú tâm sẽ làm gia tăng thêm sức mạnh cho trí tuệ để có thể thực hiện mọi sự suy luận. Từ đó sẽ phát sinh sự hiểu biết trực tiếp về tánh không và sự hiểu biết ấy sẽ xóa bỏ vô minh liên quan đến sự nắm bắt một cái tôi.
Đức Phật dạy rằng nếu muốn tự giải thoát ra khỏi thế giới Ta bà th́ phải tuân theo ba lời giáo huấn tối thượng như sau : đạo đức, chú tâm và trí tuệ. Khi nào biết noi theo ba lời giáo huấn ấy th́ ta sẽ đạt được sự giải thoát cá nhân mà ta hằng mong đợi, có nghĩa là trở thành một vi a-la-hán (arhat) - tức là một chúng sinh tự do không c̣n bị trói buộc. Trong trường hợp khác nếu ta áp dụng phương pháp ba lời giáo huấn ấy trong mục đích giúp cho tất cả chúng sinh đạt được giải thoát, th́ kết quả đạt được sẽ là thể dạng của một vị Phật.
Khi đă đạt được thể dạng giải thoát th́ sẽ không c̣n tái sinh nữa. Nhưng mà nếu không quay lại Địa cầu này nữa và không c̣n sự nhận biết một cái ngă nữa, th́ "ai" sẽ hạnh phúc và ở nơi nào?
Trong cả hai trường hợp giải thoát, dù là sự giải thoát cá nhân hay là bằng thể dạng Giác ngộ tối thượng của một vị Phật, th́ trong cả hai trường hợp, nhận thức cho rằng ta bị hủy diệt là hoàn toàn sai lầm. Không phải một cá thể bị hủy diệt mà là cách nh́n sai lầm về một cá thể bị hủy diệt. Một cá thể th́ vẫn hiện hữu sờ sờ ra đó đấy chứ. Chỉ có một sự khác biệt duy nhất là hắn đă lột bỏ được cái vô minh của hắn và những hậu quả liên hệ của nó mà thôi. Hắn sẽ không c̣n phải gánh chịu khổ đau nữa dù là dưới bất cứ h́nh thức nào. Hắn được giải thoát có nghĩa là hắn không c̣n bị bắt buộc phải tái sinh vào cái thế giới thấp này nữa tức là cái thế giới Ta bà này để phải chịu đựng mọi thứ nghiệp và những xúc cảm bấn loạn.
Tuy nhiên c̣n tùy vào hắn, nếu hắn mong muốn và nếu hắn nhận thấy đấy sẽ là một điều hữu ích, th́ hắn cứ tái sinh trở lại với những con người chưa được giải thoát, nhưng riêng phần hắn th́ hắn vẫn cứ tiếp tục hưởng thụ cái hạnh phúc lâu dài phát sinh từ sự giải thoát của hắn. Tuy là nói như thế, nhưng khi Đức Phật thuyết giảng th́ Ngài luôn luôn chọn lựa những lời giảng huấn thích nghi với người nghe. Do đó mà sinh ra đến bốn hệ thống triết học Phật giáo khác nhau. Theo hệ thống Tỳ bà sa luận (Vaibhashika) th́ Niết bàn đơn thuần và giản dị chỉ là một sự tắt nghỉ, tuy nhiên các hệ thống khác không hoàn toàn đồng ư với cách giải thích như thế. Vậy th́ trong các trường hợp đó Niết bàn ở đâu ?
Chẳng có ở đâu cả bên ngoài một cá thể. Niết bàn chỉ là một thể dạng cảm nhận của tâm thức mà thôi. Bên ngoài th́ chuyện đó [Niết bàn] nhất định là không có. Niết bàn không phải là một thế giới thật xa, hay là một thế giới siêu nhiên, nơi đó có các vị siêu phàm đă được giải thoát sống quay quần với nhau và hoàn hoàn toàn cách biệt với con người thường t́nh. Thật ra khi một người đă đạt được Giác ngộ th́ sẽ tự tạo ra cho ḿnh và trong ḷng ḿnh một mảnh đất tinh khiết [Tịnh độ], cũng có thể gọi đấy là một "thiên đường" của riêng ḿnh và chính ḿnh đang an trú trong đó. Tuy nhiên hắn [người đó] vẫn tiếp tục giữ một đặc tính cá thể nào đó. Sự "ḥa nhập" ấy [tức là giữa cá thể và cơi Tịnh độ] mang ư nghĩa b́nh đẳng - trên phương diện phẩm tính, sự hiểu biết, v.v... - nhưng không phải là một sự "thẩm thấu" [tức là không phải "nhập" vào cơi Tịnh độ mà chính ḿnh là cơi Tịnh độ].
Vậy th́ chính Ngài, Ngài đă từng tập luyện tâm thức th́ Ngài đă t́m thấy một thứ hạnh phúc bền vững hay chưa?
Trong kiếp sống này, tôi may mắn gặp nhiều cơ hội thuận lợi để học hỏi về Phật giáo và tôi cũng có một cái may mắn thật đặc biệt là được hội ngộ với nhiều vị thầy thật vĩ đại đă ban cho tôi những lời giảng dạy quư giá. Cũng như tất cả những người trong chúng ta đây, tôi cũng phải gặp nhiều khó khăn. C̣n lâu th́ tôi mới đạt được cái hạnh phúc vững bền, tuy nhiên cho đến nay tôi chưa bao giờ bị khổ đau nghiền nát tôi cả. Có thể biết đâu cũng là v́ tôi chưa bao giờ gặp hoàn cảnh phải gánh chịu những khổ đau thật sự ? Tuy nhiên cũng có thể đấy chính là kết quả của một sự h́nh thành nào đó mà tôi được thụ hưởng.
Trên phương diện thể xác, khi một sự đau đớn phát sinh, tôi vẫn nhận thấy sự đau đớn đó, tuy nhiên tôi vẫn ư thức được rằng đấy là hậu quả của những nghiệp xấu của chính tôi và tôi không để cho nó nghiền nát tôi. Tôi vẫn giữ được trầm tĩnh để suy nghĩ. Trên phương diện tinh thần, đôi khi tôi vẫn có những mối lo lắng, chẳng hạn như có những sự việc không xảy ra như ư tôi muốn, tuy nhiên và đồng thời tôi lại nghĩ rằng đấy chẳng qua là hậu quả của những nghiệp không tốt. Tôi không nghĩ rằng đấy là một sự dửng dưng vô t́nh, mà đúng hơn là một thái độ sáng suốt trước những ǵ đang xảy ra. V́ thế tại sao phải bất măn ? Những ǵ đang xảy ra đâu phải là một sự "bất công", đấy chỉ là một thứ ǵ thật b́nh thường : khi mọi nguyên nhân hội đủ, hậu quả sẽ phát sinh. Ít ra th́ tôi cũng không phải là một kẻ ích kỷ từ bản chất để không cảm thấy liên hệ đến những biến cố đang xảy ra ?...
Để kết luận, thiết nghĩ cũng nên nhấn mạnh đến một điều là tất cả mọi người không phải ai cũng sẵn sàng hướng về những thứ hạnh phúc tối thượng của sự giải thoát. Những phương pháp giúp đạt được các thứ hạnh phúc trong cơi Ta bà cũng có nêu lên trong Phật giáo. Tốt hơn là số đông mọi người nên khởi sự bằng những thứ hạnh phúc này. Những thứ hạnh phúc đó sẽ giúp cho họ thăng tiến dần dần, theo nhịp độ thích nghi của từng người, rồi đến một ngày nào đó ai mà biết được th́ người ấy sẽ trở nên tinh tấn hơn để đạt đến mức độ mà họ biết thích nghe đàm luận về sự giác ngộ.
Buổi đàm thoại được ông Frédéric Lenoir
và bà Jennifer Schwarz ghi chép.
Hoang Phong chuyển ngữ
(Bures-Suy-Yvette, 10.07.10)