BẠN CÓ BIẾT
Tâm Minh - Vương Thúy Nga
“Bạn Có Biết” là một chương tŕnh trong đó các bạn trẻ đưa ra những câu hỏi thường thức về Phật pháp, đạo đức, luân lư của người Việt Nam nói riêng, người phương Đông nói chung, rồi trả lời để các bạn trẻ khắp nơi nắm được vấn đề. Qua đó, có thể học hỏi, hiểu biết thêm về Phật pháp, đạo lư làm người, phong tục tập quán v.v... của người Việt Nam chúng ta.
Ngoài ra, khi câu trả lời có một vài chữ lạ đối với người nghe th́ những chữ đó cũng thành ra một “câu hỏi con” để các bạn trẻ có thể hiểu được lời giải đáp một cách trọn vẹn.
Đạo Phật là ǵ? Đạo Phật có phải là một triết học hay không?
Đă có rất nhiều bàn căi về câu hỏi này: Đạo Phật là một tôn giáo, một triết học, một khoa học, hay một nền luân lư? Ở đây, chúng tôi xin trả lời một cách đơn giản đạo Phật là đạo Phật, bao gồm tất cả những định nghĩa mà bạn đă đặt ra.
Thật vậy, nếu tôn giáo được định nghĩa như là sự thờ phụng một đấng thiêng liêng, th́ đạo Phật là một tôn giáo với sự thờ cúng chư Phật, chư Bồ-tát, chư Tổ v.v...
Đạo Phật có phải là một triết học hay không? - Phải, những lư thuyết về Duy thức, về Nghiệp, về Tái sinh v.v... đ̣i hỏi người muốn nghiên cứu đạo Phật như một triết học phải có tŕnh độ nghiên cứu thâm hậu về triết học Đông và Tây phương.
Duy Thức là ǵ? - Là một môn học có thể gọi là khoa Tâm lư học Phật giáo (Buddhist Psychology).
Tái sinh là ǵ? (Reincarnation) - Đạo Phật cũng là một khoa học qua các lư thuyết Nhân quả, Nhân duyên sinh, Ngũ uẩn v.v...
Lư thuyết Nhân quả như thế nào? - Đó là lư thuyết thực tế nhất, không cần học nhiều cũng biết, bất cứ nước nào cũng đều có những câu chuyện cổ tích, ngụ ngôn, thần thoại v.v... dạy về đạo lư nhân quả: ở hiền gặp lành, gieo lúa được lúa, gieo cà được cà.
Ngũ uẩn là ǵ? - Là 5 nhóm cấu tạo nên “con người” theo cách nh́n của Phật giáo; đó là: sắc (Body), thọ (Feelings), tưởng (Thoughts), hành (Mental Formation-intentions of body, mouth, mind), thức (Consciousness).
Đạo Phật cũng là Luận lư học, Giáo dục học hay Đạo đức học, có phải không? - Phải, là tất cả những thứ đó, v́ sao? Những bộ luận của chư Tổ, bộ Giới luật của các vị xuất gia, những lời dạy của đức Phật Thích-ca về việc hiếu thuận trong gia đ́nh, việc cai trị dân chúng, về tu học đạo tỉnh thức v.v... cho biết đạo Phật bao gồm mọi môn học đă nêu trên với đường lối tu tập thực hành có phương pháp, có lư luận, qua kinh nghiệm tu hành v.v...
Đức Phật c̣n hay đă mất rồi? Nếu Ngài đă mất rồi th́ làm sao Ngài giúp đỡ chúng ta được?
Đứng về phương diện lịch sử th́ đức Phật Thích-ca đă viên tịch lúc Ngài được 80 tuổi; nhưng Ngài dạy đệ tử rằng: “Sau khi ta viên tịch, th́ Pháp (là những lời dạy của Ngài) chính là Thầy của các con”.
Đứng về phương diện bản thể, Phật không bao giờ mất, đức Phật chính là giáo lư của Ngài và ngược lại. Ngoài ra, đức Phật có dạy rằng: “Ta là Phật đă thành, các con là Phật sẽ thành”. Nói cách khác, trong mỗi chúng sanh đều có hạt giống Phật; nếu chúng ta tu tập tinh chuyên th́ một ngày nào đó những hạt giống Phật ấy sẽ nở ra hoa giác ngộ, nghĩa là chúng ta cũng thành Phật như đức Phật Thích-ca vậy.
Tuy đức Phật lịch sử đă viên tịch nhưng giáo lư của Ngài để lại có thể giúp đỡ chúng ta chứ; ví dụ như Edison, nhà bác học phát minh ra điện tuy đă chết từ lâu nhưng những ánh sáng, điện lực mà chúng ta dùng hằng ngày, ứng dụng về điện không ngừng được cung cấp cho cuộc sống con người, nâng cao đời sống con nguời th́ không chết theo thân xác của nhà bác học. Cũng vậy, đức Phật Thích Ca đă nhập diệt hơn 2500 năm nhưng giáo lư của Ngài không những không mất đi mà trái lại c̣n được lan truyền trên thế giới từ Á Đông sang Tây phương, có thể chữa lành thân bệnh và tâm bệnh của con người.
Đức Phật có phải là một vị thần linh, có thể ban phước giáng họa cho chúng ta không?
Đức Phật không phải là một vị thần linh và cũng không phải là con của một vị thần linh nào, cũng không phải là sứ giả do một vị thần linh nào gởi đến thế giới này cả. Ngài thuần túy là một con người đến cơi đời này với h́nh thức b́nh thường như tất cả chúng ta: có “cha sinh mẹ đẻ.” Ngài dạy cho chúng ta thấy rằng con người có thể hoàn thiện ḿnh bằng chính khả năng của ḿnh, nói cách khác tất cả chúng ta đây đều có khả năng giác ngộ như Ngài.
Đức Phật không có khả năng ban phước giáng họa cho ai cả và Ngài dạy rằng không có ai có thể ban phước hay giáng họa cho ai cả. Mỗi hành vi thiện của ḿnh là một phước lớn và mỗi hành vi ác tự nó là một sự trừng phạt. Thật vậy, nếu ta làm ác mà pháp luật không biết (v́ ta giấu giếm) th́ chính lương tâm ta không để ta yên, cứ lo sợ ưu phiền, ăn không ngon ngủ không yên, tâm ta luôn ở trong âu lo, sợ hăi, bất an. Như vậy c̣n khổ hơn là thà bị ở trong tù nữa.
Bạn có thể tóm tắt giáo lư cơ bản của đạo Phật vào một vài câu thôi hay không?
Xin kể bạn một câu chuyện vui. Một người đến hỏi một nhà sư: “Bí quyết để thành Phật là ǵ?” Nhà sư đáp: “Tránh tất cả các việc ác, làm tất cả các việc thiện, giữ tâm ư trong sạch” (kinh Pháp cú). Người kia nói: “Thật là dễ quá, ai mà không biết, một đứa bé lên ba cũng biết!” Nhà sư đáp: “Đúng vậy, một em bé lên ba cũng nói được nhưng một ông già 80 tuổi làm suốt đời cũng không được.” Vậy nếu bạn muốn tóm tắt đạo Phật vào trong vài câu kệ th́ đây là các câu bạn muốn:
Tránh tất cả việc ác
Làm tất cả việc lành
Giữ tâm ư trong sạch
Ấy lời chư Phật dạy.
C̣n giáo lư cơ bản sâu hơn một chút là ǵ?
Đó là giáo lư Tứ diệu đế hay “Bốn sự thật cao quư”. Những nhà Phật học ví Tứ diệu đế xuyên suốt giáo lư Phật đà như một bánh xe nối các căm xe, niền xe và trục xe vậy. Tứ là bốn, Diệu là vi diệu, tuyệt diệu, quí báu, và Đế là sự thật.
Vậy “đế” thứ nhất là ǵ?
Đế thứ nhất (tức là chân lư thứ nhất) là khổ đế (dukkha = sufferings). Sống là khổ, nói cách khác, không ai có thể sống mà không có kinh nghiệm về sự khổ cả. Đức Phật dạy: “Nước mắt của chúng sanh chứa đầy trong bốn bể (đại dương)”.
Như vậy đạo Phật có yếm thế (chán đời, bi quan) không? - Không, đức Phật dạy “sống là khổ”, nhưng không nói “hăy ĺa bỏ cuộc sống” hay “cuộc sống đáng chán”. Đây là một kinh nghiệm mà ai cũng phải trải qua: một đứa bé mới lọt ḷng mẹ đă khổ rồi (v́ ra khỏi bụng mẹ, nóng lạnh bất chợt v.v... Và một thi sĩ đă nói: Em bé mới chào đời đă thấy khổ v́ “đời có vui sao chẳng cười kh́”; già cũng làm ta khổ, bệnh, chết cũng vậy; nhưng những người thân của ta lại rơi lệ biệt ly! Nói tóm lại, con người ai cũng phải khổ v́ sinh, già, bệnh, chết; chưa nói c̣n nhiếu thứ khổ nữa!
Có lư lắm, xin bạn nói tiếp tục về “đế” thứ hai?
Đế thứ hai là Tập đế (samudaya = the roots). Tập đế là nguyên nhân của Khổ, nguồn gốc của Khổ. Khi ta tiếp xúc với Khổ, ta hăy nh́n sâu vào nó để thấy gốc rễ của nó, ta sẽ thấy được cái ǵ đă nuôi dưỡng nó, nhờ vậy ta có thể tiêu diệt nó bằng cách không cung cấp thức ăn cho nó nữa.
Cái ǵ là thức ăn nuôi dưỡng cái Khổ hở bạn?
Đó là tham ái và chấp thủ. Tham lam, yêu ghét, lấy bỏ, v.v... là những thức ăn cung cấp cho Khổ! Thế nhưng con người luôn luôn chạy đi t́m khoái lạc trong những trạng thái tâm bệnh hoạn như thế! Thật vậy, khi thích th́ nắm giữ say sưa, mất th́ đau đớn, khổ sở; khi ghét th́ t́m trăm phương ngàn kế để ĺa bỏ, khi thấy người không giống ḿnh, không ủng hộ ḿnh th́ sinh tâm thù hằn, t́m cách bôi nhọ, làm hại v.v... những cái đó chính là cái nhân của đau khổ phiền năo tự ḿnh chuốc lấy mà thôi. Nếu ta sống với cái tâm thanh tịnh, b́nh đẳng th́ tham ái và chấp thủ không có cơ hội “vùng lên” đem Khổ đến cho ta nữa, mà vắng mặt Khổ tức là an lạc vậy.
Vậy c̣n “đế” thứ ba là ǵ?
Đế thứ ba là Diệt đế (nirodha = the cessation). Diệt đế là sự chấm dứt đau Khổ. Đức Phật dạy về Khổ nhưng không nói rằng không thể chấm dứt Khổ được. Diệt đế chính là sự chữa lành bệnh Khổ của chúng sanh. Diệt đế là sự vắng lặng hoàn toàn, tịch tĩnh hoàn toàn, c̣n gọi là trạng thái Niết-bàn.
“Đế” thứ bốn là ǵ?
Đế thứ bốn là Đạo đế (magge = the path): Đạo đế là con đường dẫn đến sự chấm dứt khổ đau. Con đường đó đối với Phật tử chúng ta là Bát chánh đạo; đó là: Chánh kiến (Right view), Chánh tư duy (Right thinking), Chánh ngữ (Right speech), Chánh nghiệp (Right actions), Chánh mạng (Right livehood), Chánh tinh tấn (Right diligence), Chánh niệm (Right mindfullness), Chánh định (Right Concentration).
Xin bạn cho biết áp dụng Bát chánh đạo vào cuộc sống hằng ngày như thế nào?
Thiền sư Achaan Chah nói rằng Bát chánh đạo giản dị nhất nằm ngay trong chúng ta là: hai mắt, hai tai, hai mũi, một lưỡi và một thân. Nào, bạn nghĩ thử có phải không? - Đây là 8 cánh cửa vào Đạo, tâm chúng ta đi trên con đường ấy. Biết những cửa này và quan sát chúng th́ tất cả giáo pháp sẽ hiện hành.
- Tu hai con mắt:
Khi hai mắt ta tiếp xúc với sắc (cảnh vật bên ngoài) mà thiếu ánh sáng của chánh niệm th́ ham muốn liền khởi lên và tâm dao động: ưa-ghét, lấy-bỏ liền hiện ra dưới đủ mọi h́nh thức. Nếu ta tu tập chánh kiến th́ khi nh́n mọi sự vật hiện tượng, phải nh́n dưới ánh sáng của vô thường, vô ngă, không tham đắm cũng không xua đuổi. Từ cái nh́n của con mắt thịt, chúng ta tiến xa hơn một bước về cái nh́n hướng thượng để nh́n tất cả các sự vật hiện tượng trong cuộc đời này với tâm b́nh đẳng không ưa ghét, mong cầu, than trách v.v... Không chỉ thích mùa Xuân mà ghét nắng của mùa Hạ, không buồn khi mùa Thu đến, không ta thán khi mùa Đông tuyết đóng băng v.v... Sống thuận theo bốn mùa của thiên nhiên; mùa nào cũng tốt, ngày nào cũng vui như thi sĩ Nguyễn Bỉnh Khiêm:
Đông ăn măng trúc, Thu ăn giá
Xuân tắm hồ sen, Hạ tắm ao...
Hay như thiền sư Vạn Hạnh, không lo âu sợ hăi trước những thăng trầm của cuộc đời:
Nhậm vận thịnh suy vô bố uư
Thịnh suy như lộ thảo đầu phô.
(Mặc cuộc thịnh suy không sợ hăi
Thịnh suy như hạt sương đọng nơi đầu ngọn cỏ)
Thế c̣n lỗ tai th́ tu như thế nào?
Tai cũng là một cửa đi vào Đạo. Khi nghe khen ta không chấp vào lời khen mà sinh ra ngă mạn, khi nghe chê cũng không v́ chấp vào lời chê mà chán nản, ghét người chê ḿnh. Những lời khen, lời chê… tự nó không xấu nhưng nếu ta chấp vào chúng mà khởi tâm bất thiện th́ cái nguy hiểm là ở chỗ này. Hăy quán sát âm thanh đơn thuần là âm thanh th́ hiểu được Đạo. Khen hay chê đều không thể biến ta thành người khác: khi ta b́nh thản trước những lời chê bai, chưởi mắng của một người nào đó, tức là ta đă độ được tâm ḿnh, độ được người ấy mà chính cũng là người ấy đă độ ta. Đức Phật nói không sai: “Tai cũng là một biển lớn mà ta phải vượt qua” . V́ vậy: giữ tâm b́nh thản trước mọi âm thanh th́ chính là ta đă “tu hai lỗ tai” rồi.
Tu cái lưỡi:
Cái lưỡi cũng quan trọng trong việc ăn và nói. Tham ăn cũng có thể đưa đến những tai hại và sai lầm không sửa lại được. Ví dụ như ăn vào những chất độc làm hại cơ thể, hại dạ dày, hại gan v.v... Nguy hiểm hơn một chút là khi được ăn ngon, uống say có thể bị mua chuộc, bị ám hại, bị lợi dụng v.v... mà không thể đề pḥng được. V́ vậy tu cái lưỡi là khi ăn, phải biết “ăn chánh niệm”, nghĩa là ta phải biết rằng “ăn để mà sống”, thức ăn có tác dụng như thuốc bổ, có thể nuôi sống thân mạng ḿnh. Trước khi ăn phải khởi lên một niệm biết ơn những người gián tiếp hay trực tiếp lo cho ta bữa ăn này. Khi ăn phải nhai thật kỹ, không ăn quá no, không vừa ăn vừa lo nghĩ, giận hờn, phiền muộn... như thế th́ thức ăn mới được tiêu hóa, dễ dàng nuôi dưỡng cơ thể.
C̣n “nói” chính là thể hiện hay tu tập “Chánh ngữ”. Đó là lư do chúng ta thường được nghe câu “phải uốn lưỡi bảy lần trước khi nói” vậy. Đánh răng và súc miệng mỗi buổi sáng là cần thiết và quan trọng như thế nào th́ giữ ǵn lời nói của ḿnh “cho sạch nghiệp nói năng” c̣n quan trọng hơn nữa. Muốn nói cho “sạch nghiệp” th́ phải nói lời chân thật, lời dịu dàng, lời đoàn kết, đem lại an vui lợi ích cho người khác. Đừng bao giờ nói trong lúc đang giận dữ, v́ “giận th́ mất khôn”. Cái lưỡi sẽ “phun” ra những nọc độc bắn vào người khác làm tổn thương họ và sau khi nguôi giận, có thể ta sẽ ân hận suốt đời. Đó là chưa nói: trong lịch sử nhân loại xưa nay không hiếm ǵ ví dụ một lời nói có thể làm sụp đổ một ngai vàng, cũng có thể đem lại ḥa b́nh cho nhân loại, cũng có thể gây ra chiến tranh thế giới v.v... Những điều này nhắc ta sự quan trọng của lời nói tức là Chánh ngữ trong Bát chánh đạo.
Xin tặng Bạn bài thi kệ này để chúng ta tự nhắc nhở ḿnh về cách nói năng của ḿnh ngay lúc vừa thức dậy, đi đánh răng và súc miệng:
Đánh răng và súc miệng
Cho sạch nghiệp nói năng
Miệng thơm lời chánh ngữ
Hoa nở tự vườn tâm.
Tu hai lỗ mũi:
Tu hai lỗ mũi là “biết thở Chánh niệm”. Thở chánh niệm là “thở vào ta biết ta đang thở vào, thở ra ta biết ta đang thở ra” mà không chú ư đến ǵ khác ngoài hơi thở. Điều này nghe th́ dễ nhưng làm th́ khó. Ai đă từng thực tập đếm hơi thở (sổ tức quán) đều có kinh nghiệm này: nếu không có chánh niệm, ta sẽ đếm nhầm ngay (và phải bắt đầu lại!).
Năng lượng chánh niệm do hơi thở tạo ra sẽ giúp ta an trú trong hiện tại, không t́m về quá khứ, không mơ tưởng tương lai - những thứ này là nguyên nhân của đau khổ phiền năo. Khi đă có khả năng kiểm soát hơi thở vững vàng, ta sẽ điều ḥa được những ưa-ghét, lấy-bỏ của hai lỗ mũi; lúc đó mùi hôi không c̣n làm ta giận dữ, khó chịu cũng như mùi thơm không c̣n khả năng lôi cuốn, chiếm giữ hay sai sử tâm ta nữa; v́ vậy mới nói rằng: an lạc sẽ đến với những người biết điều ḥa hơi thở hay biết thở chánh niệm.
Tu Thân:
Ba nghiệp dữ (ác nghiệp) của thân là: sát sanh, trộm cướp và tà hạnh (nghiệp = những hành động cố ư, gây ra tội). Đức Phật dạy: nguyên nhân của những nghiệp dữ này là do ư (tâm) chủ động hết thảy:
Tâm dẫn đầu mọi Pháp
Tâm chủ, tâm tạo tác
Nếu với tâm ô nhiễm
Nói lên hay hành động
Khổ năo sẽ theo sau
Như xe theo (con) vật kéo.
(kinh Pháp Cú 1)
Tâm dẫn đầu mọi Pháp
Tâm chủ, Tâm tạo tác
Nếu nói hay hành động
Với tâm tư thanh tịnh
Hạnh phúc sẽ theo sau
Như bóng không rời h́nh.
(kinh Pháp Cú 2)
Thật vậy, nếu mắt tiếp xúc với sắc, tai tiếp xúc với âm thanh... mà không có ư phụ họa th́ đâu có tạo nghiệp? Thấy sắc, nghe tiếng rồi khởi lên ư niệm đẹp-xấu, hay-dở, rồi khen-chê, ưa-ghét, lấy-bỏ; mới thành ra dính mắc, mới đâm ra ăn cướp, ăn trộm, giết người, cướp của v.v... Như vậy những nghiệp của thân chính ra là do ư dẫn dắt vậy. Chúng ta thấy rơ rằng: mắt, tai, mũi, lưỡi chính là ở trong thân rồi; nhưng nói về thân để c̣n nói đến thân thể, tay chân... nữa; nói chung, tất cả những bộ phận trên thân người đều có thể gây ra tội. Cho nên, đến đây chúng ta có thể thêm vào lời dạy của ngài A Chah Chaan: Bát chánh đạo trong ta gồm: hai mắt, hai tai, mũi, lưỡi, thân và ư.
Đạo Phật dạy nhiều giáo lư từ thấp đến cao, có ích lợi như vậy mà tại sao có những Phật tử vẫn đi vào chùa xin xăm, coi bói toán, xin bùa v.v... như vậy là họ có tin vào thuyết nhân quả không?
Trước hết, những người đi vào chùa xin xăm, đi coi bói v.v... chưa hẳn tất cả đều là Phật tử.
Thứ đến, cho dù họ là Phật tử nhưng xin xăm, coi bói v.v... là do tính hiếu kỳ chứ chưa hẳn họ đă tin.
Thứ ba, có nhiều người gọi là Phật tử là v́ gia đ́nh thờ Phật nhưng bản thân họ không nghe, không đọc kinh điển, không tu tập theo các phương pháp truyền thống như Thiền, Tịnh độ v.v... cho nên họ không hiểu đúng những lời dạy của đức Phật, đức tin của họ có thể lớn hơn trí huệ của họ.
Tại sao có một số chùa chủ trương cho Phật tử xin xăm và giải xăm cho họ?
Xin xăm không phải theo truyền thống Phật giáo nhưng có thể nói là một tập quán lâu đời của dân tộc ta; đặc biệt trong những ngày Xuân, ngày Tết, người ta thích coi bói, xin xăm để thử xem năm tới có tốt hơn năm rồi không; ngoài ra một số những thanh niên nam nữ tuy không tin nhưng cũng bắt chước hay chiều ư người bạn trai (hay bạn gái) của ḿnh.
Các chùa tất nhiên là hiểu biết rơ ràng giáo lư nhân quả, nhưng cũng phải “tùy thuận chúng sanh”, cho họ cơ hội làm quen với chùa, làm quen với việc đi chùa, từ đó họ có thể tiếp cận với Phật pháp và hiểu được sâu hơn. Nhiều khi ban đầu họ đến chùa v́ những chuyện “lăng xẹt” nhưng giúp họ lui tới chùa, quen được những thiện tri thức làm cho họ cảm mến, kính phục chẳng hạn, đưa họ vào Đạo một cách dễ dàng. Cái duyên đối với chùa, với Phật, với chư Tăng Ni nhiều khi rất đặc biệt, nên xin xăm cũng có thể đem họ đến với Đạo. V́ vậy, các chùa khó có thể bỏ tục xin xăm trong mấy ngày Tết.
“Bạn Có Biết?” đúng là một chuyện dài nhiều tập! Xin hẹn các bạn lần sau!
